Bu tez Türkiye'nin başkenti Ankara'da üç farklı modern cami incelemektedir. Özellikle, Türkiye'de cami envanterinin önemli bir bölümünü oluşturan "Osmanlı" tipi camilerden farklı, yenilikçi ve özgün cami örneklerini araştırmaktadır. Osmanlı İmparatorluğu sonrası Cumhuriyet dönemi, cami mimarisinde "modern" ve "geleneksel" örnekler üzerinden süregiden bir tartışma ve rekabete tanıklık etmiştir. Aslında bu problem farklı yönleriyle ele alınmış olsa da, akademide genellikle camilerin "modern" veya "geleneksel" olarak sınıflandırılması üzerinden tartışılmıştır. Oysa, bu sınıflandırma cami mimarisinde geleneğin repertuvarını oluşturan camilerin farklı fiziksel özelliklerini temel almalıdır. Bu çalışmada camiler kütle ve cephe tasarımları, mekansal organizasyon, iç mekan formları, mimari program, malzeme seçimi ve bezeme, süsleme detayları olmak üzere camilerin fiziksel özelliklerine göre altı gruba ayrılmış, 18 farklı faktöre göre değerlendirilmiştir. Tez bir taraftan cami mimarsinde "modern" ve "geleneksel" temsil biçimleri tartışmasına katkı koymak ve bu tartışmada "gelenek", "geleneksel" ve "modern" kavramlarının ayırt edilmesi ve anlaşılması konusundaki bulanıklığı gidermeyi amaçlamaktadır. Diğer taraftan, "modern" camilerin somut analitik bir çerçeve içinde fark edilmesi yanında, tezin çekirdeği "Osmanlı" tipi camilerin önünde uygulanmış "modern" camilerin arkasındaki aktörleri, koşulları ve mekanizmaları bulmayı amaçlamaktadır. Bu tez kümülatifte sosyal organizasyon ve toplumsal yapı olarak sınıflandırabileceğimiz sosyal ilişki ağları, hiyerarşiler ve farklı toplumsal rolleri yansıtan kadim cami mimarisini incelemektedir. Cami ve inanç yapılarının ortaya çıkmasında etkin olan sosyal organizasyon ve toplumsal yapının aktörleri kullanıcı-talep eden tarafında cemaatler ve geliştiren-arz eden tarafında da cami yaptırma dernek ve yönetimleri, mimarlar, diyanet konusunda yetkili kamu görevlileri ve yapıcı ustalar olarak belirlenmiştir. Bu çizgide, "modern" camilerin ortaya çıkmasının gerisindeki sosyal organizasyon ve toplumsal yapıyı anlamak için seçilmiş camilerin inşa edilmesinde karar alma, fon yaratma, tasarım ve planlama ve inşa etme süreçlerinde yer almış aktörlerle görüşülmüştür. Araştırma sonuçları yenilikçi formlardaki cami ve inanç yapılarının ortaya çıkmasına katkı sağlayan en önemli etkenin yapıların mimarları olduğunu ve çalışmada örnek olarak seçilen "modern" camilerin düzenli kullanıcılarına -cemaat mensupları ve imamlar- danışılarak inşa edilemeyeceklerini açık etmiştir. Sonuçlar aynı zamanda yenilikçi, özgün cami ve inanç yapıları inşa etme konusunda kararlı olan mimarların işverenlerini ikna edebilecekleri fikrini taşımaktadır. Çalışmanın örnek camilerinde işverenler başarı öyküsü olan, kariyer sahibi ve eğitimli kimselerdir. Ampirik çalışma toplumun dindar olmayan kesimlerinin de cami ve inanç yapıları inşa edilmesi süreçlerinde sayılıp, yer alabilecekleri ve bazı durumlarda süreçlere katılarak, katma değer sağlayabilecekleriyle ilgili ipuçları vermektedir.
This dissertation examines three "modern" mosques in Ankara, the capital city of Turkey, as examples of innovative and authentic mosque architecture, which considerably varies from traditional "Ottoman-type" mosques that heavily dominate the inventory of mosques in Turkey. The Republican period after the Ottoman Empire in Turkey witnessed an ongoing debate and rivalry between "modern" and "traditional" examples of mosque architecture. Although this problem has been considered in different dimensions, it has generally been discussed by classifying the mosques as "modern" or "traditional" in the academy. It is thought that this classification should be based on the different physical characteristics of mosques, which form the repertoire of tradition in mosque architecture. In this study, the exemplar mosques selected for the inquiry were examined according to 18 different factors that were grouped under six categories considering the physical and interior features of the mosques: namely, mass and facade design, spatial organization, interior forms, architectural program, material selection, and ornament details. On the one hand, the research aims to contribute to the discussion on "modern" and "traditional" representation in mosque architecture and clarify the ambiguity in understanding and distinguishing between "tradition," "traditional," and "modern," which are essential meanings in mosque architecture On the other hand, the core of the thesis aims to find out the actors, conditions, and mechanisms that helped these "modern" mosques implemented before "Ottoman-type" mosques that dominate the inventory of mosques in Turkey in addition to recognizing "modern" mosques based on a concrete analytical framework. The thesis study reviews mosque architecture as an enduring built form that reflects patterns of social relations, networks, hierarchies, and various roles that we may categorize as social organization and societal structuring. The actors of the social organization and societal structuring, considered influential in the emergence of mosques and belief structures, are determined as congregations on the user-demand side; and as constructors, religious authorities, charity organizations, and architects-designers on the developer-supply side. In line with that, the actors taking part in decision-making, fundraising, design and planning, and constructing the selected mosques were conducted to understand the social organization and societal structuring behind the emergence of "modern" mosques and belief structures. The research results revealed that the most critical factor contributing to the emergence of mosques and belief structures with innovative forms is the architect of the building. The selected "modern" mosques and belief structures would not have been built if it were asked of the congregations and the imams who are regular users of the mosque. The results also convey that architects confident in their decision to design an innovative, unique mosque and belief structure could convince the decision-makers and the clients, well-educated people with distinguished careers and success stories in the selected mosques. Conducting empirical research has given certain clues in considering how and in which mechanisms parts of the community who hold a liberal stance and do not strictly follow the Islamic faith attend, count up, and may, in some instances, participate and add up a surplus in the construction of mosques and belief structures.
